Stefan January Giller (1833-1918)

Jadwiga Miluśka

Życie i twórczość
Debiut Stefana Januarego Gillera

Urodził się w Opatówku 2 września 1833 r. Był uczniem Wyższej Szkoły Realnej w Kaliszu, gdzie zaprzyjaźnił się z Adamem Asnykiem, braćmi Chodyńskimi i innymi znanymi kaliszanami. Już wówczas dał się poznać jako doskonały mówca, autor scenek dramatycznych i wierszy. Po latach Giller napisał powieść pt. Dwaj towarzysze, której akcja toczyła się w kaliskiej szkole.

Po ukończeniu szkoły kaliskiej Stefan udał się do Warszawy i jako samouk pogłębiał wiedzę z dziedziny historii Polski oraz historii literatury i języka polskiego. Jednocześnie pracował jako adiunkt w Archiwum Akt Dawnych Polsko-Łacińskich i prywatnie wykładał język polski, literaturę i dzieje Polski. Następnie pracował jako pomocnik w kaliskim archiwum pod kierownictwem Józefa Szaniawskiego.

W 1862 r. Stefan Giller zdał egzamin na nauczyciela gimnazjum przed komitetem egzaminacyjnym Komisji Oświecenia i otrzymał posadę nauczyciela przedmiotów historyczno-filologicznych w Gimnazjum Męskim w Kaliszu. Ponadto uczył w innych szkołach w Kaliszu. Z braku odpowiednich polskich podręczników sam opracowywał kursy historii literatury polskiej, stylistyki i poetyki z przeglądami historycznymi i dyktował je swoim uczniom po wykładach. W czasie wzmożonej działalności rusyfikacyjnej Giller wytrwale pracował nad zachowaniem poprawności języka polskiego i znajomości literatury polskiej wśród uczniów. Giller, posiadający dar pięknej i porywającej wymowy, potrafił rozbudzać wyobraźnię uczniów i uczucia narodowe. Należał do najbardziej lubianych i szanowanych nauczycieli. Uczniami Gillera byli między innymi: prezydent Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1922-26 Stanisław Wojciechowski, artysta malarz Alfred Wierusz Kowalski, prawnik, rektor Uniwersytetu Wileńskiego - Alfons Parczewski, historyk Aleksander Rembowski, lekarze: Adam Pałęcki i Kazimierz Orzeł.

Stefan Giller brał czynny udział w życiu społecznym i kulturalnym Kalisza i Opatówka. Organizował odczyty, wygłaszał mowy okolicznościowe, był członkiem instytucji kulturalnych, wspierał akcje oświatowe i charytatywne. Był współzałożycielem "taniej czytelni" w Kaliszu, członkiem Zarządu Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego. W 1905 r. przekazał bezpłatnie lokal w swoim domu w Opatówku na dom ludowy i czytelnię publiczną.

Po 35 latach pracy w Gimnazjum Filologicznym, a następnie w Gimnazjum Męskim w Kaliszu Stefan Giller przeszedł na emeryturę, żegnany przez najwybitniejszych przedstawicieli społeczeństwa Kalisza. Utworzone w 1911 r. w Warszawie Towarzystwo Byłych Wychowańców Szkół Kaliskich mianowało swojego ulubionego wychowawcę pierwszym honorowym członkiem (drugim został Alfons Parczewski). W 1909 r. Stefan Giller powrócił na stałe do rodzinnego domu w Opatówku.

Ważną rolę w życiu Stefana Januarego Gillera odgrywała twórczość literacka. Swoje utwory podpisywał najczęściej - Stefan z Opatówka. Pisał także pod pseudonimem Stefan January Sulita. Zadebiutował w 1859 r. w Warszawie w periodyku "Klejnoty Poezji Polskiej" wierszem Modlitwa młodej matki. Rok później w "Bibliotece Warszawskiej" ukazał się poemat pt. Krótkie curriculum vitae Matyjasza, co zwan był Kobeżnikiem na Wilczej Ustroni, którego akcja toczy się w Rosochatce pod Opatówkiem. Wiele utworów poetyckich ukazało się w "Czytelni Niedzielnej" z 1862 r. redagowanej przez brata Agatona w Warszawie. Poemat Stefana z Opatówka Jan Kochanowski z Czarnolesia, zdobył pierwszą nagrodę w konkursie poetyckim w Warszawie. Część swoich utworów Giller opublikował w Krakowie w 1890 r. w wydawnictwie Gebethnera i Wolffa w zbiorze Elegie i sonety. Wiersze Gillera pojawiały się w wydawnictwach zbiorowych: kalendarzach, almanachach, księgach pamiątkowych, antologiach i jednodniówkach.

W twórczości poetyckiej Stefana z Opatówka na uwagę zasługują Treny na śmierć syna, cykl utworów - Krakowiaki, obejmujący trzy części: Krakowiaki warszawskie, Krakowiaki krakowskie i Kulig polski. Za namową kaliskich społeczników - Rymarkiewiczów Stefan Giller napisał poemat epopeiczno-liryczny pt. Kalisz. Był autorem poematu epickiego pt. Kartka z legendy 1794 r. Wiele utworów poetyckich poświęcił Giller przyrodzie tatrzańskiej, którą był zauroczony. Giller tworzył także ballady (Ślepi gladiatorowie, Cynogir, Spotkanie za Letą), ody (Na cześć Kopernika, Na jubileusz Józefa Ignacego Kraszewskiego).

Oprócz twórczości poetyckiej Giller uprawiał prozę, dramat, szkice historyczne i portrety literackie. Jego powieści Pokutnicy, Matusz Trębacz i Czarna Jagna, Do ostatniej krwi, mają wydźwięk patriotyczny i moralizatorski. Mniejsze formy prozatorskie to: Przytulisko i Zabramka, O złych siostrach, O słabych i mocniejszych, Swaty niemieckie. Giller był także autorem komedii: Nowe drogi i Licytacja i zajazd, monologów: Polski diabeł i Ballada majowa. Na otwarcie nowego budynku kaliskiego teatru w 1900 r. napisał na prośbę Delegacji Dramatycznej Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego prolog Sztuka i Ludzkość, w którym zawarł swoje poglądy na sztukę.

Wynikiem literackich i historycznych zainteresowań Stefana Gillera są rozprawy historyczne i portrety literackie. Z okazji jubileuszu zwycięstwa pod Wiedniem opublikował w 1883 r. w "Gazecie Narodowej" rozprawkę pt. Jan III Sobieski i odsiecz Wiednia. Z okazji stulecia urodzin Adama Mickiewicza napisał oryginalną rozprawkę o poecie pt. Adam Mickiewicz, w której przedstawił swój stosunek do twórczości wieszcza mającego wielki wpływ na kształtowanie osobowości twórczej Stefana Gillera. Nie bez powodu nazywano Stefana z Opatówka ostatnim romantykiem.

Stefan Giller zmarł 27 stycznia 1918 r. Został pochowany w rodzinnym grobie na cmentarzu parafialnym w Opatówku. Na wniosek Towarzystwa Przyjaciół Opatówka jedna z ulic na nowym osiedlu na Wądołach w Opatówku nosi imię Braci Gillerów.

W 1999 r. Stefan January Giller (wraz z bratem |Agatonem) został jednym z patronów miejscowej biblioteki. Byl także jednym z patronówGimnazjum w Opatówku istniejącego w latach 1999-2017.

Stefan Giller w gronie profesorów i uczniów
Gimnazjum Męskiego w Kaliszu
(obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka)

Debiut Stefana Gillera
Jadwiga Miluśka-Bunclerowa

W czasie przeglądania rękopisów Stefana Gillera w Bibliotece Kórnickiej PAN zwróciłam uwagę na odręczną notatkę autora pod wierszem Modlitwa młodej matki (poeta miał zwyczaj notować, gdzie i kiedy opublikowano jego poszczególne utwory). Z notatki wynikało, że wiersz został zamieszczony w periodyku "Klejnoty Poezji Polskiej". Warszawa 1859, Oddział II, Poczet II s. 43. Zaintrygowała mnie ta informacja, ponieważ w znanych mi opracowaniach na temat twórczości Stefana Gillera podaje się jako debiut poetycki Krótkie curriculum vitae Matyjasza co zwań był Kobeżnikiem na Wilczej Ustroni opublikowane w "Bibliotece Warszawskiej" w 1860 roku.

Postanowiłam więc sprawdzić, czy rzeczywiście debiut Stefana z Opatówka miał miejsce rok wcześniej. W czasie wizyty w Warszawie odwiedziłam Bibliotekę Narodową, która zgromadziła wiele utworów Agatona i Stefana Gillerow. Okazało się, że Modlitwa młodej matki Stefana Gillera została zamieszczona w tomiku "Klejnoty Poezji Polskiej" z 1859 roku Jest to więc niezaprzeczalnie wcześniejsza publikacja poety, czy jednak na pewno pierwsza? W znalezionej przeze mnie korespondencji Gillerów oraz innych znanych mi listach i rękopisach nie znalazłam żadnej wzmianki o debiucie poety.

Po ukończeniu Wyższej Szkoły Realnej w Kaliszu Stefan Giller pracował jako adjunkt w Archiwum Akt Dawnych Polsko-Łacińskich w Warszawie. Dzięki niemu zostały opublikowane w "Bibliotece Warszawskiej" w 1856 roku pierwsze listy Agatona Gillera z Syberii. Miał więc Stefan kontakt z redakcjami czasopism warszawskich. Na pewno sam już tworzył, bo jego talent literacki dał znać o sobie jeszcze w czasach szkolnych. Dlatego nie byłoby zaskoczeniem, gdyby okazało się, że poeta debiutował jeszcze wcześniej. Na razie jest pewne, że Modlitwa młodej matki została opublikowana wcześniej niż Curriculum vitae..

"Opatowianin", lipiec-sierpień 1999

Najpopularniejsze

Mapa strony

Katalog on-line