Gmina Opatówek
Jadwiga Miluśka
Gmina Opatówek – jedna z 11 gmin powiatu kaliskiego ziemskiego w Wielkopolsce obejmująca miejscowość Opatówek i 27 wsi sołeckich: Borów, Cienię Pierwszą, Cienię Drugą, Cienię Trzecią i Cienię Folwark, Chełmce, Kobierno, Kolonię Dębe, Michałów Drugi i Michałów Trzeci, Janików, Józefów, Nędzerzew, Porwity, Rajsko, Rożdżały, Sierzchów, Szulec, Szałe, Trojanów, Tłokinię Kościelną, Tłokinię Wielką, Tłokinię Małą i Tłokinię Nową, Warszew, Zduny i Zawady. Gminę Opatówek zamieszkuje 10739 mieszkańców (stan na dzień 31.12.2017 r.).
Gmina jest położona w malowniczym krajobrazie wzgórz Opatowsko-Malanowskich. W okolicach Opatówka i Nędzerzewa znajdują się polodowcowe wzgórza morenowe. Nad dolinami rzecznymi Pokrzywnicy, Cieni i Swędrni górują wzniesienia w Chełmcach (187 m n.p.m.), Rajsku (177,2 m n.p.m.) i Tłokini Kościelnej (164,7 m n.p.m.). Gmina Opatówek posiada charakter rolniczo-przemysłowy oraz walory turystyczno-rekreacyjne. Ma dobrze rozwiniętą infrastrukturę techniczną - drogi lokalne, wodociągi, gazociąg, kanalizację oraz oczyszczalnię ścieków. Przez Opatówek wiedzie droga krajowa nr 12 prowadząca z Łęknicy na granicy zachodniej Polski do Dorohuska na granicy z Ukrainą. Tu zaczyna się także droga wojewódzka nr 471. Przez Opatówek przechodzi linia kolejowa. W 1902 r. przejechał tędy pierwszy pociąg. W 1914 r. zbudowano w Opatówku stację kolei wąskotorowej prowadzącej do Zbierska.
Siedzibą gminy jest miasto Opatówek (status miejski przywrócony z dniem 1 stycznia 2017 r.) położone w odległości 10 km na południowy wschód od Kalisza, licząc 3705 mieszkańców (stan na dzień 31.12.2017 r.). Jest to miejscowość o bogatej historii. Od XIII w. Opatówek należał do arcybiskupów gnieźnieńskich, dzięki którym prawdopodobnie na początku XIV w. uzyskał prawa miejskie. Do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego należały wówczas także wsie: Cienia, Michałów, Szulec, Borów i Trojanów. W tym czasie Tłokinia wchodziła w skład dóbr królewskich, Chełmce należały do miasta Kalisza, a Rajsko było zapewne własnością prywatną. Ok. 1360 r. arcybiskup Jarosław Bogoria ze Skotnik wybudował w Opatówku murowany kościół i zamek, który odwiedzali wybitni przedstawiciele kościoła i dostojnicy świeccy. Obie budowle przetrwały do początku XIX w. W 1793 r. dobra arcybiskupów zostały skonfiskowane przez władze pruskie.
W 1807 r. dobra opatóweckie w znacznej części stały się własnością generała Józefa Zajączka, późniejszego namiestnika Królestwa Polskiego. W tym okresie powstały w Opatówku budowle projektowane przez najwybitniejszych architektów tamtych czasów, a w dobrach przeprowadzono reformę, która pozwoliła na rozkwit gospodarczy. W latach 1824-26, sprowadzony do Opatówka saksoński przemysłowiec Adolf Gottlieb Fiedler, wybudował tu jedną z największych w Królestwie Polskim fabryk sukna, która zatrudniała do 600 robotników i za produkowane sukna zdobywała nagrody na międzynarodowych konkursach.
W pierwszej połowie XIX wieku dobra Cienia i Michałów były własnością prywatną. W połowie XIX w. zostały wykupione przez Skarb Państwa. Wówczas to powstały kolonie osiedlane miejscową ludnością oznakowane kolejnymi numerami, które istnieją po dzień dzisiejszy: Cienia Pierwsza, Cienia Druga, Cienia Trzecia, Michłów Pierwszy, Michałów Drugi, Michałów Trzeci (d. Majdany), Michałów Czwarty (d. Topiele). Od lat dwudziestych XIX w. napływali do Tłokini osadnicy niemieccy i czescy. Przybysze zajmowali się głównie tkactwem, ogrodnictwem i sadownictwem. W związku ze wzrostem liczby mieszkańców powstawały kolonie: Tłokinia Wielka, zwana jeszcze w okresie międzywojennym Kolonią, Tłokinia Mała i Tłokinia Nowa. Z Michałowa pochodzili bracia Ludwik (1802—1855) i Józef (1804-1841) Tęsiorowscy. W Opatówku przyszli na świat Agaton (1831-1887) i Stefan (1833-1918) Gillerowie.
W 1870 r. w wyniku upadku gospodarczego i represji popowstańczych, Opatówek utracił prawa miejskie. Nadal działała jednak fabryka sukna, a pod koniec XIX w. powstała tutaj Fabryka Lalek i Zabawek Drewnianych rodziny Pinczewskich, której wyroby zdobywały nagrody na wystawach europejskich. Dochodowe, dobrze urządzone dobra ziemskie przynosiły duże zyski kolejnym właścicielom. Przed wybuchem I wojny światowej zaczęła podupadać fabryka sukna. Podejmowane w okresie międzywojennym próby przywrócenia jej świetności nie powiodły się.
W okresie zaborów działały w Gminie Opatówek szkoły elementarne. Na początku XIX w. rząd pruski utworzył szkoły elementarne w Opatówku, Rajsku i Chełmcach. W latach 1870-1914 działała w Opatówku szkoła dwuwyznaniowa: katolicka i ewangelicka. Przy Urzędzie Gminy w Opatówku istniała w 1905 r. polsko-ruska biblioteka. W 1917 r. została utworzona biblioteka parafialna. W Tłokini istniała w 1890 r. (istniała zapewne wcześniej) wiejska ogólna szkoła elementarna. W 1906 r. wybudowano dla szkoły specjalny budynek przy głównej drodze w Kolonii (Tłokini Wielkiej). Tam także działała prawdopodobnie przed 1914 r., Czytelnia Ludowa „Świt” im. Henryka Sienkiewicza. W 1906 r. działająca w Rajsku Macierz Szkolna otworzyła szkołę. Od 1901 r. działała w Rajsku polsko-ruska biblioteka.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. zapanował entuzjazm. Mieszkańcy Opatówka i wsi leżących w obrębie gminy garnęli się do pracy, do nauki i działalności społecznej. Chętnie skupiali się i aktywnie działali w licznych, organizacjach o charakterze społeczno-kulturalnym i religijnym. Oprócz Polaków mieszkali tutaj Niemcy i Żydzi, tworząc jedną społeczność. W Tłokini działało największe w Kaliskiem koło Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici”, silny był także ruch ludowy. W pałacu właściciela majątku gościł przywódca Narodowej Demokracji – Roman Dmowski. Organizacje chłopskie działały także w Rajsku, Sierzchowie, Szulcu i prawdopodobnie w innych wsiach. W Opatówku, Borowie i w Michałowie działały Katolickie Stowarzyszenia Młodzieży. Do proboszcza parafii Tłokinia ks. Henryka Kazimierowicza przyjeżdżał zaprzyjaźniony z nim Stanisław Ignacy Witkiewicz.
Wojna i okupacja hitlerowska 1939-45 r. przyniosły mieszkańcom gminy Opatówek wiele strat i cierpień. Mieszkańców masowo wysiedlano z ich domostw, wywożono na przymusowe roboty do Niemiec. W polskich gospodarstwach i domach osiedlano Niemców. Najbardziej aktywnych i wykształconych opatowian wywożono do obozów koncentracyjnych. Większość z nich została zamordowana. W lesie w Borowie Niemcy urządzili wielkie magazyny broni i amunicji. Do dziś w Borowie i okolicach każdego roku saperzy wydobywają z ziemi niewypały i różnego rodzaju amunicję. Wojna 1939-45 zmieniła całkowicie wielonarodowy charakter miasteczka. Żydów wywieziono najpierw do getta w Koźminku, a później do obozów koncentracyjnych. Niemcy, którzy w 1939 r. poczuli swoją wyższość nad dotychczasowymi współmieszkańcami, przyczyniając się często do ich prześladowań, uciekli w styczniu 1945 r. Zostali tylko nieliczni mieszkańcy pochodzenia niemieckiego. W wyniku działań wojennych w styczniu 1945 r. zniszczeniu uległy niektóre budynki w Opatówku.
Okres powojenny był bardzo trudny dla mieszkańców gminy ze względu na straty i zniszczenia wojenne. Przyniósł także wielkie zmiany ustrojowe. Rozparcelowano majątki, znacjonalizowano prywatne przedsiębiorstwa, prawie całkowicie upaństwowiono handel. W nowej rzeczywistości ludzie postępowali zgodnie ze swoim sumieniem i wychowaniem wyniesionym z rodzinnych domów. Większość mieszkańców gminy solidnie pracowała, wielu młodych ludzi kontynuowało naukę w kaliskich szkołach i kończyło studia wyższe. Opatowianie pracowali głównie w zakładach pracy mieszczących się w Opatówku i dojeżdżali do pracy do Kalisza. Mieszkańcy okolicznych wsi, oprócz pracy w swoich gospodarstwach rolnych, pracowali także w kaliskich zakładach pracy. W Opatówku i okolicznych wsiach powstało wiele nowych budynków, w tym także prywatnych. Na wzniesieniu w Chełmcach zbudowano w 1962 r. wieżę przekaźnikową o wysokości 60 m.
Kolejne zmiany przyniósł przełomowy rok 1989. Zaczęły upadać i podupadać państwowe i spółdzielcze zakłady pracy. Jednocześnie wzrastała liczba nowych prywatnych podmiotów gospodarczych. Powstał duży, nowoczesny zakład produkujący napoje "Hellena", w którym obecnie mieści się Przedsiębiorstwo Colian Holding SA. Istnieją nowoczesne salony samochodowe, stacje benzynowe, placówki handlowe i usługowe. Cegielnia w Cieni Pierwszej powróciła do prywatnych właścicieli. Gminna Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska", dawniej jedna z najlepszych w Polsce, dziś prowadzi znacznie skromniejszą działalność. Upadła spółka „Fameb”, która kontynuowała działalność powojennej Fabryki Mebli. Obecnie w gminie Opatówek działa ok. 840, w większości prywatnych, podmiotów gospodarczych prowadzących działalność produkcyjną, handlową i usługową. Powstały kombinaty pod szkłem produkujące warzywa, głównie pomidory. Małe gospodarstwa podupadają.
W Opatówku działa Urząd Pocztowy, Bank Spółdzielczy Ziemi Kaliskiej Oddział w Opatówku i Punkt Obsługi Kasowej, Komisariat Policji. Od 1998 roku odbywają się tu Targi Ogrodniczo-Rolnicze i Działkowe "Pamiętajcie o ogrodach", w których biorą udział okoliczni ogrodnicy i sadownicy oraz wystawcy z całej Polski, a nawet z zagranicy. Przy Urzędzie Miejskim Gminy Opatówek istnieje Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej. Działa także Świetlica Środowiskowa „Słoneczko” - dzienna placówka opiekuńczo-wychowawcza. Nad zdrowiem mieszkańców czuwają w Opatówku lekarze i pielęgniarki z Gminnego Ośrodka Zdrowia, Medical Center i lekarz rodzinny. Czynne jest także NZOZ Centrum Rehabilitacji. W miejscowości działają 4 apteki, leki można nabyć także w punktach aptecznych w Tłokini Kościelnej i w Szałem. W Rożdżałach, w dawnym pałacu właścicieli majątku mieści się Hospicjum.
Na terenie gminy Opatówek znajdują się 4 istniejące od średniowiecza parafie rzymskokatolickie należące obecnie do Dekanatu Opatóweckiego: w Opatówku, Chełmcach, Rajsku i Tłokini Kościelnej. Kilka miejscowości leżących w obrębie gminy Opatówek należy do parafii Dębe. Najstarszy w gminie Opatówek kościół znajduje się w parafii Rajsko. Pochodzi z 1607 r. i nosi wezwanie św. Michała Archanioła, św. Anny i św. Walentego. Kościół p.w. św. Jakuba w Tłokini Kościelnej pochodzi z końca XVII w., kościół p.w. Narodzenia NMP w Chełmcach został zbudowany w 1883 r., a kościół p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Opatówku w 1912 r. Wszystkie te kościoły stoją na miejscu wcześniejszych świątyń. Najstarszy kościół w Rajsku mógł stać już w XII w, gdyż na zrabowanym przez Niemców dzwonie widniała data - 1174 r. Każda z parafii posiada własny cmentarz grzebalny oddalony od kościoła. Jedynie cmentarz w Chełmach jest usytuowany wokół kościoła. Wierni z parafii Opatówek pielgrzymowali do Częstochowy jeszcze przed I wojną światową. Po II wojnie światowej pielgrzymki z Opatówka zostały wznowione w 2002 r. Grupa pielgrzymkowa z parafii Chełmce wędruje z pielgrzymką kaliską.
W gminie działają 4 szkoły podstawowe: Szkoła Podstawowa im. Janusza Kusocińskiego w Opatówku oraz jej filia w Sierzchowie, Szkoła Podstawowa w Rajsku, Szkoła Podstawowa im. Władysława Broniewskiego w Tłokini Wielkiej oraz Szkoła Podstawowa im. Jana Pawła II w Chełmcach. Od 1999 r. działało w Opatówku Gimnazjum im. Agatona i Stefana Gillerów i 3 Zespoły Szkół (podstawowe i gimnazjum) w Rajsku, Tłokini Wielkiej i w Chełmcach. W 2017 r. w wyniku reformy systemu oświaty gimnazja zostały zlikwidowane. W Opatówku funkcjonuje także Zespół Szkół im. Stanisława Mikołajczyka (szkoły o profilu rolniczym i ogrodniczym oraz liceum) oraz filia Wyższej Szkoły Informatyki w Łodzi. Jest także przedszkole w Opatówku, przez wiele lat mieszczące się w zabytkowym budynku przy narożniku Placun Wolności i ul. Kościelnej, a od września 2017 r. w nowym budynku obok kompleksu szkolnego. Budynek szkolny w Rajsku powstał jeszcze przed II wojną światową. Szkoły w Tłokini Wielkiej, Sierzchowie, Chełmcach i nieczynne dziś szkoły w Michałowie Drugim i Cieni Drugiej zostały zbudowane po II wojnie światowej, głównie z materiałów pochodzących z rozbiórki magazynów poniemieckich na poligonie w Borowie. W Chełmach zaadaptowano dodatkowo na potrzeby szkoły dawną remizę strażacką. W latach siedemdziesiątych oddano do użytku sale gimnastyczne w Opatówku i w Rajsku. Od 2005 r. czynna jest w Opatówku nowoczesna hala sportowo – widowiskowa im. Polskich Olimpijczyków. W 2008 r. otwarto halę sportową w Chełmcach.
Z instytucji kultury najbardziej znaną jest Muzeum Historii Przemysłu, utworzone w 1981 r. w budynku dawnej fabryki sukna. Na stałych ekspozycjach można zapoznać się z rozwojem przemysłu w dawnym Królestwie Polskim oraz maszynami z dawnych zakładów przemysłowych. Jedną z najcenniejszych ekspozycji stałych muzeum jest kolekcja zabytkowych fortepianów i pianin firm polskich. Kilka razy w roku organizowane są wystawy czasowie. Muzeum jest wpisane na listę Międzynarodowego Komitetu Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego. Odbywają się tu koncerty, konferencje i różnego rodzaju imprezy kulturalne.
Szeroki zakres zadań ma także Gminna Biblioteka Publiczna im. Braci Gillerów w Opatówku. Posiada ona dwie filie w Rajsku i Tłokini Wielkiej, a od 1999 r. powierzono jej zadania biblioteki powiatowej dla powiatu kaliskiego ziemskiego. Biblioteki są skomputeryzowane i posiadają dostęp do Internetu. Oprócz podstawowej działalności biblioteki prowadzą badania regionalne i działalność wydawniczą.
Bogatą działalność prowadzi Gminny Ośrodek Kultury w Opatówku. Zespoły folklorystyczne i młodzieżowe działające przy GOK są znane w naszym regionie i poza nim. GOK jest organizatorem konkursów i imprez lokalnych.
Od ponad 120 lat w Opatówku działa bardzo aktywnie Ochotnicza Straż Pożarna. Również w innych miejscowościach Gminy Opatówek istnieją formacje OSP. Ochotnicze Straże Pożarne w Opatówku i Tłokini Wielkiej należą do Krajowego Systemu Ratownictwa. Przy strażach istnieją Młodzieżowe Drużyny Pożarnicze. Zakres zadań ochotniczych straży poszerzył się znacznie, gdyż oprócz gaszenia pożarów strażacy biorą udział w likwidowaniu następstw klęsk żywiołowych i w ratowaniu ludzi, którzy ulegli wypadkom drogowym. Strażacy są obecni i widoczni w życiu gminy Opatówek. Na uroczystościach i koncertach ich reprezentantem są strażackie 4 orkiestry dęte, strażacy organizują zawody sportowo-pożarnicze, konkursy i imprezy rozrywkowe.
Od 1990 r. istnieje Towarzystwo Przyjaciół Opatówka, które do roku 2007 wydawało czasopismo "Opatowianin", działają związki - Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i Byłych Więźniów Politycznych, Emerytów, Rencistów i Inwalidów oraz Polski Związek Wędkarski. W Opatówku działa także Akcja Katolicka, widoczna jest działalność Kół Gospodyń Wiejskich na terenie gminy. Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej otacza opieką najbardziej potrzebujących. W Tłokini Kościelnej w dawnym pałacu Chrystowskich istniał Dom Pracy Twórczej NOT, a obecnie znana w Polsce prywatna restauracja z hotelem.
W gminie Opatówek odbywają się różne imprezy sportowe, niektóre o zasięgu krajowym. W 2001 roku na sztucznym zalewie w miejscowości Szałe odbyło się uroczyste otwarcie VII Ogólnopolskiej Olimpiady Młodzieży w Sportach Letnich "Wielkopolska 2001". Gmina Opatówek była gospodarzem zawodów wioślarskich i w kolarstwie górskim. Kolejna olimpiada w sportach wodnych odbyła się latem 2004 r. Po zalewie pływa turystyczny statek "Opatówek". Drużyna piłki nożnej "Sparta", a obecnie Klub Sportowy Opatówek reprezentuje corocznie gminę w rozgrywkach na szczeblu regionalnym. Na boisku przy ul. Ogrodowej częstop odbywają się mece piłki nożej i inmne imprezy sportowe oraz strażackie. We wrześniu 2009 r. odbyły się w Opatówku Mistrzostwa w Kolarstwie Młodzieżowym. Najnowszym obiektem sportowym jest kompleks boisk sportowych „Orlik-2012” w Opatówku oddany do użytku w kwietniu 2009 r.
Wzdłuż zakładu "Colian" i przez park prowadzi ścieżka rowerowa. Turyści i podróżni znajdą dogodne warunki do wypoczynku w motelu "Czarnuszka" przy drodze krajowej nr 12 i na terenie miejscowości Szałe. Powiększa się liczba zakładów gastronomicznych. Gmina Opatówek posiada walory turystyczne ze względu na położenie, historię i zabytki. Najcenniejszym zabytkiem jest klasycystyczny budynek dawnej fabryki sukna (1824-1826) oraz inne budynki z nią związane. Zabytkowy charakter mają kościoły w Rajsku, Tłokini Kościelnej, Chełmcach i w Opatówku. W neogotyckim kościele parafialnym w Opatówku znajduje się klasycystyczna kaplica św. Anny z sarkofagiem gen. Józefa Zajączka, byłego właściciela dóbr opatóweckich. Z czasów gen. Zajączka pozostała tzw. "cukiernia", oficyna pałacowa i kompleks zabudowań folwarcznych oraz mostek w parku, który jest najstarszym istniejącym mostkiem żeliwnym na obszarze byłego Królestwa Polskiego.
Gmina Opatówek ma wiele atrakcji, które czynią z niej interesujący turystycznie region. Dodatkową mocną stroną gminy jest położenie w odległości 10 km od dużego ośrodka miejskiego, siedziby władz powiatowych - Kalisza oraz dobre połączenie komunikacyjne z tym miastem i miastami wojewódzkimi - Poznaniem, Łodzią i Wrocławiem.
Data aktualizacji: 2018-01-15
