Organizacje kulturalno-społeczne

Z dziejów opatowskiego harcerstwa

Jadwiga Miluśka-Stasiak

Idea skautingu (w Polsce – harcerstwa) zrodziła się na początku XX w. w Wielkiej Brytanii, a jej twórcą i propagatorem był generał Robert Baden-Powell; wkrótce przeniknęła na ziemie polskie i została przyjęta z entuzjazmem. W Kaliszu pierwsza drużyna skautowa powstała w 1911 r. i wcześnie znalazła swoich naśladowców. Do Opatówka dotarła książka Czuj-Duch, która zainteresowała miejscową młodzież. Zorganizowano pierwszą nieformalną grupę skautów, która spotykała się i ćwiczyła w lesie. Jednak dopiero powstanie Preparandy Nauczycielskiej umożliwiło utworzenie w czerwcu 1920 r. drużyny harcerskiej. Jej założycielem był Józef Mularczyk, a opiekunem kierownik Preparandy – Józef Perzyna. Była to 1 Drużyna Harcerska im. Juliusza Słowackiego.

Jeszcze w tym samym roku powstała 2 Drużyna Harcerska im. gen. Józefa Sowińskiego, która skupiała młodzież pozaszkolną. Była to najaktywniej działająca drużyna harcerska przez cały okres międzywojenny. Początkowo drużyna liczyła 10 osób. Byli to: Władysław Antczak – drużynowy, Antoni Rudka, Antoni Owczarek, Franciszek Cichy, Antoni Cichy, Jan Maniński, Ignacy Łukaszczyk, Stanisław Rogoziński, Maksymilian Przybylski i Stefan Uściński.

W 1920 r. w obliczu zagrożenia ze strony bolszewickiej Rosji, harcerze zgłosili się jako ochotnicy do służby frontowej i wartowniczej, ale przyjęto tylko pełnoletnich. Z czasem drużyna powiększała się, prowadziła coraz szerszą działalność: wykłady, gawędy o historii Polski, praca dla swojego środowiska, nocne wycieczki, musztrę i różne gry. Harcerze nie mieli pieniędzy ani własnego lokalu, ale łączyła ich szlachetna idea działania zgodnie z prawem harcerskim, zapał i wytrwałość w pokonywaniu trudów. Opiekunem opatowskich harcerzy został ks. prałat Adam Marczewski.

23 marca 1924 r. harcerze z Opatówka uczestniczyli w obchodach 10-lecia Harcerstwa Kaliskiego. Do Kalisza przybyli z własną orkiestrą i brali udział w uroczystym przemarszu ulicami miasta. Dla Drużyny im. gen. Józefa Sowińskiego i zapewne także dla innych drużyn z Opatówka był to pierwszy występ poza własną miejscowością. W tym czasie drużynowy Władysław Antczak i jeden z druhów – Antoni Rudka ukończyli centralny kurs przysposobienia wojskowego. Wielkim przeżyciem dla 22 harcerzy było uroczyste przyrzeczenie, które odbyło się w dniu 18 kwietnia 1924 r. Przyrzeczenie odbyło się w kościele w czasie mszy św. ks. Adam Marczewski poświęcił Krzyże Harcerskie i wygłosił uroczyste kazanie. Podkreślał w nim znaczenie przyrzeczenia, które zobowiązuje by zawsze spełniać swój obowiązek względem Boga i Ojczyzny, nieść chętną pomoc bliźniemu w każdej chwili i być posłusznym Prawu Harcerskiemu. Następnie w obecności Komendanta Hufca Kaliskiego – Karola Sługockiego, ks. prałata Adama Marczewskiego, przedstawicieli Rady Gminnej i mieszkańców Opatówka odśpiewano pieśń harcerską dokonano uroczystego przyrzeczenia i przypięcia Krzyży Harcerskich do harcerskich mundurów.

W 1924 r. powstała w Opatówku 1 Żeńska Drużyna Harcerska im. Królowej Jadwigi. Była to pierwsza drużyna żeńska poza Kaliszem. Po likwidacji Preparandy Nauczycielskiej drużyna została zlikwidowana w 1926 r. Wkrótce utworzono przy Siedmioklasowej Szkole Powszechnej w Opatówku Drużynę Harcerek im. Orląt Lwowskich, której drużynową była nauczycielka druhna Stefania Ryglewiczówna.

Harcerze z drużyny im. gen. Józefa Sowińskiego marzyli o własnym sztandarze. Zbierali na ten cel pieniądze, między innymi poprzez wystawianie sztuk teatralnych i loterię fantową. Po dziesięciu latach istnienia organizacji harcerze mogli zakupić wymarzony sztandar. Nie wystarczyło jednak środ-ków na jego uroczyste poświęcenie, więc kontynuowali działalność w celu uzyskania odpowiednich funduszy. Po pięciu latach 12 maja 1935 r. nastąpiło w kościele parafialnym w Opatówku uroczyste poświęcenie sztandaru harcerskiego Drużyny im. Gen. Józefa Sowińskiego. Drużynowym był wówczas Jan Marcinkowski. W uroczystości uczestniczyli przedstawiciele Komendy Hufca Kaliskiego, harcerze z zaprzyjaźnionych drużyn i członkowie organizacji społecznych z Opatówka.

W 1934 r. powstała przy Siedmioklasowej Szkole Powszechnej w Opatówku męska Drużyna Harcerska im. Romualda Traugutta. Początkowo liczyła 47 harcerzy. Jej pierwszym drużynowym był Zygmunt Łakomy, a opiekunem nauczyciel Hoffman. W 1935 r. drużynowym był nauczyciel Bazyli Słobodian. Pomocą służyli im harcerze: Władysław Antczak i Antoni Rudka, którzy po odbytym kursie przysposobienia wojskowego mieli najlepsze kwalifikacje harcerskie. Przy szkolnej drużynie im. Romualda Traugutta zorganizowano także koedukacyjne gromady zuchowe, które prowadził druh Bazyli Słobodian.

W 1936 r. istniały w Opatówku dwie drużyny harcerek: Drużyna Harcerek im. Orląt Lwowskich przy szkole powszechnej w Opatówku z drużynową Stefanią Ryglewiczówną oraz pozaszkolna Drużyna im. Emilii Plater, której drużynową była Zofia Pawlaczykówna. W tym samym roku pozaszkolna drużyna im. Gen. J. Sowińskiego została przemianowana na Krąg Starszoharcerski im. gen. Józefa Sowińskiego.

Organizacje harcerskie należały do najważniejszych w Opatówku. Włączały się do społecznego i kulturalnego życia miasteczka. Harcerze wystawiali sztuki teatralne zdobywając w ten sposób fundusze na własną działalność. Wszystkie drużyny współpracowały ze sobą, a sztandar ufundowany przez Drużynę im. gen. J. Sowińskiego był ich wspólnym symbolem. Harcerki z Opatówka uczestniczyły w obozach harcerskich organizowanych przez Hufiec Kaliski – w 1937 r. w Mąchocicach w Kieleckiem, a latem 1938 r. w Worochcie na Huculszczyźnie. W zdobywaniu środków na te cele pomagało Koło Przyjaciół ZHP z Adrianem Turczynowiczem na czele.

W przeddzień wybuchu II wojny światowej organizacja harcerska w Opatówku posiadała kilka drużyn. W Siedmioklasowej Szkole Powszechnej były dwie drużyny: 15 Drużyna Harcerzy im. Romualda Traugutta i Drużyna Harcerek im. Orląt Lwowskich. Istniała także jedyna poza Kaliszem drużyna zuchów – „Opatowiaczków”. Swoją działalność kontynuowali harcerze starsi: harcerki z Drużyny im. Emilii Plater i harcerze z Drużyny im. gen. J. Sowińskiego. W Opatówku działała także jedna z trzech kaliskich drużyn skautów – 3 Drużyna Skautów im. Romualda Traugutta.

Wiosną 1939 r. harcerze włączyli się aktywnie do akcji zbiórek na dozbrojenie polskiej armii. Działalność harcerstwa przerwał wybuch II wojny światowej. Okupanci hitlerowscy ze szczególnym okrucieństwem traktowali działaczy polskich organizacji społecznych oraz symbole organizacji, przede wszystkim sztandary. Jeden z harcerzy - Ignacy Łukaszczyk ukrył harcerski sztandar w swoim obejściu. Jednak po rewizji dokonanej przez niemieckich żandarmów przekazał go swojej koleżance – opatowiance narodowości niemieckiej – Bercie Lehmann z d. Hein z prośbą o jego przechowanie. Dzięki odwadze tych dwóch osób sztandar został uratowany i w lipcu 1945 r. uroczyście przekazany drużynie harcerskiej, która powstała przy Szkole Podstawowej w Opatówku.

Wznowienie działalności harcerskiej po wojnie nie było łatwe. Jednak idea skautingu pozostała żywa wśród młodzieży i już 1 kwietnia 1945 r. powstała przy Szkole Podstawowej w Opatówku chłopięca drużyna harcerska, do której zapisało się około 80 chłopców w wieku od 10 do 16 lat. Wkrótce powstała także drużyna harcerek im. Królowej Jadwigi. Opiekunem harcerstwa został kierownik szkoły - Jan Jaśkiewicz. Harcerze uczestniczyli w obozach szkoleniowych, organizowali piesze wycieczki po okolicy, uczestniczyli w zlocie harcerskim w Kaliszu, wyjechali nawet a nawet wyjazd do Gdyni na „Święto Morza”. Latem 1947 r. harcerze z Opatówka uczestniczyli w obozie harcerskim w Żerkowie. Jednym z najbardziej zaangażowanych członków ZHP w okresie powojennym był Tadeusz Wojcieszak. Zdobył on stopień harcerski - Harcerz Orli, przysługujący wybitnym członkom organizacji harcerskiej.

Tymczasem przemiany ustrojowe w powojennej Polsce dążyły w innym kierunku. Harcerstwo noszące na sztandarach hasło „Bóg i Ojczyzna” nie znalazło miejsca w nowej rzeczywistości. Z ZHP zaczęli odchodzić instruktorzy, którzy nie mogli pogodzić się ze zmianą charakteru organizacji. Zastępowali ich nowi, „poprawni” ideologicznie, którzy 20 grudnia 1948 r. na konferencji komendantów i komendantek chorągwi stwierdzili: My instruktorzy, wychowawcy najmłodszego pokolenia budującego socjalistyczną Polskę, zrywamy ze wszystkimi pozostałościami wychowania skautowego i harcerskiego, które są odbiciem ustroju kapitalistycznego, i chcemy naszą robotę harcerską oprzeć na zasadach wychowania socjalistycznego.

Harcerze z Opatówka dostrzegali niebezpieczeństwo, jakie niesie owa deklaracja. Jeden z harcerzy zabrał sztandar, który nosił „nieaktualne” w tamtych warunkach hasła i ukrył go. Tak zakończył się pierwszy ważny etap w dziejach opatowskiego i polskiego harcerstwa.

Więcej na temat harcerstwa opatowskiego w latach 1920-48 można przeczytać w opracowaniu mojego autorstwa pt. 90 lat temu… Z dziejów opatowskiego harcerstwa wydanego w 2010 r. przez Gminną Bibliotekę Publiczną im. Braci Gillerów w Opatówku. Opracowanie to było możliwe dzięki zachowanej Kronice 18 Drużyny Harcerskiej im. gen. Józefa Sowińskiego znajdującej się w zbiorach Muzeum Historii Przemysłu oraz wspomnieniom, informacjom i zdjęciom uzyskanym przez Jerzego Antczaka – syna Władysława, Stanisława i Romualda Rogozińskich – synów Stanisława, Leszka Budki – syna Marii Budki z d. Kołacińskiej, Eulalii Wojcieszak – żony Tadeusza Wojcieszaka oraz nieżyjących już: Ireny Żulickiej i Ireny Rożnowskiej z d. Kordas.