Miejscowości gminy

Rajsko

Rajsko

Parafia Rajsko

Rajsko

Wieś sołecka położona na wschód od Opatówka, licząca 300 mieszkańców. Siedziba parafii.

Rajsko zostało wymienione w bulli papieża Innocentego II z 1136 r. jako własność arcybiskupów gnieźnieńskich. Prawdopodobnie pod koniec XIII w. Rajsko przeszło w ręce prywatne. W 1292 r. wzmiankowany jest Sędziwój z Rajska. Wieś często zmieniała właścicieli. Najdłużej należała do rodziny Rajskich, a później Kobierzyckich, którzy byli właścicielami wsi co najmniej do połowy XIX w. W XVIII w. znajdował się w Rajsku dwór na kopcu otoczony fosą, który prawdopodobnie spłonął. W 1789 r. Rajsko liczyło 20 dymów i 116 mieszkańców. W I połowie XIX w. wzniesiono w nowym miejscu dwór i zabudowania folwarczne. W II połowie XIX w. w Rajsku znajdowały się 2 majątki, których właścicielami byli: S. Chyczewski i Celestyn Umieński. Po 1913 r. z części dawnych majątków pozostał tzw. Folwark Rajsko Michałówka.

Przed I wojną światową, w okresie międzywojennym i w latach 1945-53 Rajsko należało do Gminy Marchwacz. Siedziba gminy znajdowała się w Rajsku. W latach 1954-72 Rajsko było siedzibą gromady Rajsko. Od 1973 r. jako wieś sołecka należy do gminy Opatówek.

W Rajsku znajduje się najstarszy w Gminie Opatówek gotycki kościół p. w. św. Michała Archanioła, św. Anny i św. Walentego. Stoi on zapewne na miejscu poprzednich kościołów. Pierwszy kościół parafialny powstał prawdopodobnie w XII wieku, o czym może świadczyć dzwon zrabowany przez Niemców w 1943 r., na którym widniała data 1174. Drewniany kościół został spalony przez Krzyżaków i pod koniec XIV r. zaczęto budować kościół murowany. I ten kościół został poważnie uszkodzony. Jego odbudowa skończyła się w 1607 r. W latach 1917 – 24 staraniem księdza Józefa Mężnickiego kościół został rozbudowany. Od początku XVI w. słynął w kościele cudami obraz św. Anny pochodzący z kościoła w Koźminku.

W krypcie kościoła są pochowani ostatni właściciele majątku w Marchwaczu: Zofia i Wacław Niemojowscy. Na tablicy pamiątkowej wymienieni zostali również przywódcy legalnej opozycji „Kaliszanie” z lat 1825-30: Bonawentura Niemojowski (zmarł w Paryżu i być może potajemnie został pochowany w Rajsku) i Wincenty Niemojowski, który zmarł w drodze na Sybir, a także Aleksander Lossow Niemojowski – przysposobiony syn Wacława Niemojowskiego. Wokół kościoła znajdował się dawniej cmentarz grzebalny. W 1783 r. został przeniesiony poza wieś i znajduje się przy drodze do Smułek. Ma on powierzchnię 2 ha. Pochowano na nim między innymi uczestników powstania listopadowego, styczniowego i żołnierzy poległych w kampanii wrześniowej 1939 r. Parafia Rajsko liczy obecnie 3350 wiernych. Do parafii należy kaplica p. w. św. Maksymiliana Kolbego w Radliczycach wybudowana w 1984 r. Znajduje się tam obraz patrona pędzla Tadeusza Kościelniaka oraz tablica poświęcona biskupowi Janowi Radlicy ur. ok. 1330 r. w Radliczycach – kanclerzowi i lekarzowi królewskiemu.

W Rajsku istniała na początku XVI w. szkoła przy plebanii. W 1906 r. powstała z inicjatywy właściciela Pietrzykowa – Wojciecha Wyganowskiego i ks. Edwarda Żołnowskiego z Rajska Polska Macierz Szkolna. Prezesem organizacji został Wacław Niemojowski – właściciel majątku w Marchwaczu, późniejszy Marszałek Koronny Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego, a sekretarzem jego żona Zofia. Jeszcze w tym samym roku organizacja założyła w Rajsku szkołę. Początkowo szkoła mieściła się w domach prywatnych i w domu parafialnych. W 1913 r. szkoła określana była jako prywatna, jednoklasowa. Uczyła w niej Irena Kabus. Staraniem ks. Józefa Mężnickiego zbudowano w latach 1929/30 szkołę i dom dla nauczycieli. W 1936 r. szkole nadano imię Stanisława Staszica. W lutym 1938 r. odbyło się uroczyste poświęcenie sztandaru szkolnego.

W okresie międzywojennym z inicjatywy nauczycielki Eleonory Tyblewskiej powstały dwie Drużyny Harcerskie im. Emilii Plater: w 1929 r. powstała drużyna szkolna, a w 1934 r. drużyna dziewcząt starszych. Obie drużyny prowadziły aktywną działalność. Przed wybuchem wojny powstała jeszcze męska Drużyna Harcerska im. Kazimierza Pułaskiego. Po wojnie do szkoły uczęszczało ok. 300 dzieci. Od 1999 r. jest to Zespół Szkół obejmujący szkolę podstawową i gimnazjum. W latach 1974-78 przebudowano szkołę i dobudowano salę gimnastyczną.

W 1901 r. władze zaborcze utworzyły w Rajsku w gminie Marchwacz rusko-polską bibliotekę, która istniała prawdopodobnie do wybuchu I wojny światowej. Prowadzili ja pisarze gminni - Ignacy Pyszyński i jego następcy. W 1950 r. powołano Gminną Bibliotekę Publiczną, która obecnie jest filią Gminnej Biblioteki Publicznej im. Braci Gillerów w Opatówku i mieści się w budynku szkolnym.

Mieszkańcy Rajska i okolic byli aktywnymi działaczami społecznymi. W 1906 r. powstało w Rajsku Kółko Włościańskie, którego prezesem został Wojciech Wyganowski. Ks. Józef Mężnicki był działaczem spółdzielczym i w 1924 r. należał do władz spółdzielczych w Warszawie. Z jego inicjatywy utworzono w Rajsku spółdzielnię spożywców i kasę spółdzielczą. Był on także, wspólnie z właścicielem majątku Marchwacz - Wacławem Niemojowskim, założycielem Ochotniczej Straży Ogniowej w 1921 r. W latach 1932-36 straż pobudowała remizę, którą w latach 80-tych przebudowano na Dom Strażaka. W 1986 r. straż powołała orkiestrę dętą.

W okresie międzywojennym w Stronnictwie Chłopskim aktywnie działał Michał Wszędobył. Działało także koło Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici”, które w 1936 r. liczyło 25 członków. W 1937 r. odbył się w Rajsku V Zjazd Powiatowy ZMW „Wici”.

W czasie II wojny światowej Rajsko przemianowano na Hohenacker. W  budynku szkolnym mieściła się szkoła dla młodzieży niemieckiej Hitlerjugend, a w domu nauczycielskim internat dla tej młodzieży.

W 1947 r. Rajsko zostało zelektryfikowane. W latach 1958-2004 działało w Rajsku Kółko Rolnicze i punkt SKR. Do dziś funkcjonuje Koło Gospodyń Wiejskich.

Przy drodze z Rajska do Marchwacza znajduje się wieś Modła, wymieniana już w 1410 r. Modła była wsią szlachecką i często zmieniała swoich właścicieli. W 1577 r. właściciele – Łukasz i Maciej Biernaccy dawali pobór od 4 łanów. Prawdopodobnie w latach 20. XIX w. Modła wraz z Grabem weszła w skład dóbr Marchwacz i była własnością rodziny Niemojowskich (z wyjątkiem lat 1834-37). Po 1850 r. folwark Modła przyjął nazwę Wybranów. W marcu 1864 r., na mocy carskiego ukazu uwłaszczeniowego, we wsi Modła zostało uwłaszczonych 15 gospodarstw.

Z dawnych nazw topograficznych Rajska zachowały się: Grochówka, Michałówka, Wybranów, Krejny i Wydmuch.

Jadwiga Miluśka-Stasiak, "W kręgu Miasteczka Róży Wiatrów. Gmina Opatówek wczoraj i dziś", Opatówek 2011.

Parafia Rajsko

Rajsko - wieś położona na jednym z najwyższych wzniesień naszej gminy (177,2 m n.p.m.) licząca ok. 400 mieszkańców. Nazwa pochodzi prawdopodobnie od słowa "raja" oznaczającego bagna. We wczesnym średniowieczu należała do arcybiskupów gnieźnieńskich (wymieniona w bulli papieża Innocentego II z 1136 r.). Prawdopodobnie w XIII w. wieś stała się własnością szlachecką - gniazdem rodziny Rajskich herbu Korab. Jeszcze na początku XVI w. właścicielami wsi byli Rajscy, później Janikowscy, Kobierzyccy, Mańkowscy i Lubońscy. W XVIII w. na północnym zboczu wzniesienia ok. 300 m. od kościoła ( przy drodze do Pietrzykowa) znajdował się dwór obronny. W 1987 r. badali ten obiekt archeolodzy. Stwierdzili, że dwór był budowany prawdopodobnie w technice szachulcowej (tzw. pruski mur). W budynku było osiem pomieszczeń, obok znajdowała się gorzelnia. Dziedziniec był wyłożony kamieniami. Dwór ten prawdopodobnie spłonął w XVIII w. Dziś jest tam widoczna tylko gęsta kępa drzew i krzewów.

Przed I wojną światową, w okresie międzywojennym i w latach 1945-53 w Rajsku znajdowała się siedziba gminy Marchwacz. W latach 1954-72 Rajsko było gromadą.

W centralnym miejscu wioski znajduje się kościół pod wezwaniem Św. Michała Archanioła - najstarszy z czterech kościołów w gminie Opatówek.

Parafia liczy 3670 wiernych (wg "Rocznika Diecezji Kaliskiej" z 1992 r.). Obejmuje następujące wioski: Rajsko, Agnieszków, Dąbrowa, Grab, Janików, Krowice, Ksawerów, Marchwacz, Marianów, Modła, Murowaniec, Oszczeklin, Pietrzyków, Pinki, Radliczyce, Sierzchów, Smółki, Trzęsów i Warszew.

Dzięki uprzejmości i życzliwości ks. dziekana Eugeniusza Pawlickiego - proboszcza parafii Rajsko mogłam zwiedzić kościół, poznać jego zabytki i historię.

Pierwszy kościół parafialny został ufundowany prawdopodobnie w II poł. XII w. Świadczył o tym między innymi dzwon, który do 1943 r. znajdował się na dziedzińcu kościelnym. Była na nim data - 1174 oraz napisy łacińskie, które po przetłumaczeniu brzmią następująco:

"Na cześć i chwałę Boga Wszechmocnego,
jak i Dziewicy Maryi,
cześć św. Michała Archanioła,
i św. Walentego kapłana męczennika
kościoła rajskiego patrona".
"Nie nam Panie, nie nam
lecz imieniu Twojemu daj chwałę".

W czasie II wojny światowej Niemcy rabowali dzwony kościelne, by po przetopieniu uzyskać surowiec dla przemysłu zbrojeniowego. W 1943 r. łupem hitlerowców padł zabytkowy dzwon w Rajsku.

W aktach konsystorza gnieźnieńskiego w 1434 r. wymieniano kościół w Rajsku jako starożytny. Wg monografii kościoła opracowanej przez Ryszarda Pospieszyńskiego w 1987 r. we Włocławku murowany kościół pochodzi z XIV w. i został zbudowany na miejscu drewnianego, spalonego przez Krzyżaków. Ks. Pawlicki uzupełnił tę informację ciekawostką, że kościół murowany zbudowano za sprawą Jana Radlicy - biskupa krakowskiego, kanclerza Królestwa Polskiego, lekarza królowej Jadwigi, który pochodził z pobliskich Radliczyc. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego podaje, że obecny późnogotycki murowany kościół powstał w 1607 r. z fundacji Rajskich.

Kościół był mocno zniszczony przez Szwedów wracających spod Częstochowy. Do dziś jeszcze na murze nad wejściem do kościoła widoczne są ślady remontu kościoła (różnica w kształcie i kolorystyce cegły). Przez kilkadziesiąt lat kościół był w ruinie. Runęło sklepienie beczkowe budowli, woda lała się do środka niszcząc wnętrza. Dopiero w 1745 r. miejscowy pleban, a jednocześnie dziedzic Jan Kobierzycki, kanonik kaliski, gruntownie zrestaurował opustoszały kościół, a także wystawił i uposażył szpital dla pięciu ubogich.

W 1760 r. notariusz ziemski kaliski Maciej Gliszczyński wystawił ołtarz z obrazem Św. Macieja sprowadzonym z Rzymu. Dziś obraz ten wymaga gruntownej konserwacji. W 1820 r. dobudowano od strony południowej kruchtę. Kolejna restauracja kościoła miała miejsce w 1868 r. Ozdobiono wówczas także wnętrza.

W latach 1917-1924 staraniem ks. proboszcza Józefa Mężnickiego rozbudowano kościół w stylu neogotyckim. Dobudowano wówczas prezbiterium i transept, w fasadzie wschodniej wybito portal, a nad dawnym prezbiterium umieszczono chór muzyczny. Dobudowana część kościoła zaczęła się jednak rysować i konieczne były specjalne wzmocnienia. Pod prezbiterium rozbudowanego kościoła znajduje się krypta z dwoma ozdobnymi słupami z piaskowca, w której zostali pochowani ostatni właściciele Marchwacza: Zofia (zm.1931 r.) i Wacław (zm. 1939 r.) Niemojowscy. Dziś służy ona jako kaplica przedpogrzebowa.

W 1974 r. kościół wzbogacił się o witraże projektowane przez H. Bożyka, a w 1975 r. o polichromię Stefana Derbicha.

Już na początku XVI w. słynął tu cudami obraz św. Anny. Jego ciekawą i tajemniczą historię opowiedział ks. Pawlicki. Otóż obraz ten został przywieziony do Koźminka przed 1510 r. przez dziedzica tego miasta. Gdy w Koźminku osiedlili się arianie, zaczęli usuwać obrazy z kościoła. Wówczas wieśniak z Ksawerowa przyniósł wizerunek Św. Anny do kościoła w Rajsku. Od tej pory obraz zasłynął cudami. Przed rozbudową kościoła na początku XX w. obraz znajdował się w ołtarzu Św. Anny. Później zniknął. Obecnie w prawej bocznej nawie znajduje się zabytkowy obraz na desce -Matka Boska z Dzieciątkiem. Istnieją przypuszczenia, że jest to obraz Św. Anny, częściowo przemalowany. Być może historycy sztuki rozwikłają kiedyś tę zagadkę.

Duże wrażenie robi krucyfiks umieszczony w ołtarzu na złotym ozdobnym tle - przypomina krucyfiks z katedry warszawskiej. Biodra Chrystusa są nakryte częściami zbroi rycerskiej. Na uwagę zasługuje także płaskorzeźba "Rodzina Maryi" z początku XVI w. umieszczona obecnie nad drzwiami zakrystii. Wcześniej płaskorzeźba znajdowała się pod krucyfiksem w ołtarzu. Ciekawe są również: barokowa złocona ambona w kształcie kielicha, którą podtrzymuje aniołek oraz zabytkowe naczynia liturgiczne świadczące o bogatych tradycjach kościoła. Na ołtarzu w lewej nawie znajduje się obraz Św. Walentego. Niestety, obraz byłego patrona świątyni został uszkodzony nieumiejętną konserwacją. Nad nim znajduje się epitafium dziedziczki Szczytnik - Leontyny Bogdańskiej z 1886 r. Epitafia innych znaczących parafian znajdują się przy wejściu do kościoła, tam gdzie niegdyś znajdował się ołtarz.

W kościele znajduje odbicie także historia najnowsza. W głównej nawie po prawej stronie znajduje się tablica poświęcona gen. Władysławowi Andersowi ufundowana w 1991 r. Miejsce to odwiedziła żona gen. Andersa. Na ścianie zewnętrznej przy wejściu do kościoła umieszczono tablicę katyńską.

Na zewnętrznej ścianie kruchty widnieje tablica zegara słonecznego z 1679 r. wykonanego prawdopodobnie przez Walentego Sękowskiego (to nazwisko można odczytać na tablicy). Niestety zegar nie posiada już wskazówki, która pozwalałaby odczytywać czas.

Pod najstarszą częścią kościoła mieści się niedostępna kruchta. Przez otwór znajdujący się w dolnej części muru kościelnego wrzucano kości wykopywane w czasie prac ekshumacyjnych na cmentarzu otaczającym niegdyś kościół. Takie ekshumacje przeprowadzano co pewien czas, gdy cmentarz był przepełniony, aż do czasu likwidacji przykościelnego cmentarza.

W pobliskich Radliczycach należących do parafii Rajsko staraniem ks. E. Pawlickiego i parafian zbudowano kaplicę Św. Maksymiliana. 28.10.1984 r. poświęcił ją biskup Jan Zaremba. W kaplicy znajduje się obraz namalowany przez Tadeusza Kościelniaka przedstawiający Maksymiliana Kolbego w obozowym pasiaku. Jest także tablica poświęcona Janowi Radlicy (1330-1391/1392)- lekarzowi królów francuskich, węgierskich i polskich, biskupowi krakowskiemu urodzonemu w Radliczycach. Tablicę ufundowało w 1992 r. Kaliskie Towarzystwo Lekarskie.

Kościół w Rajsku jest ukryty w cieniu olbrzymich kasztanowców, tak że trudno ogarnąć go wzrokiem z zewnątrz, z ulicy. Mimo to wnętrze jest jasne i przestronne. Wszędzie też widać troskliwą opiekę jego gospodarza - ks. dziekana Eugeniusza Pawlickiego.

Jadwiga Bunclerowa

"Opatowianin", listopad 1998

Najpopularniejsze

Mapa strony

Katalog on-line